Bazylika

Ściany prezbiterium, transeptu i nawy głównej są rozdzielone pilastrami stanowiącymi dominujący element dekoracyjny. Pilastry wieńczą ornamenty roślinne, które wspierają mocno nadbudowane gzymsy, które zamykają przestrzeń ołtarzową. Na szczególną uwagę zasługuje prezbiterium, jego wystrój i znajdujący się w nim ołtarz główny. Kościół był malowany wewnątrz w 1962 roku, prezbiterium raz jeszcze po pożarze oraz ponownie w 1969 roku. W obu wypadkach odtworzono malarski wystrój kościoła z końca XIX w. Obecny, od 2005 roku, stan kościoła jest zredukowany do odtworzenia najpewniejszych elementów polichromii z ok. 1760 roku.

Wnętrze kościoła ma nawę główną, poprzeczną (transept) i prezbiterium równej wysokości. Ściany prezbiterium, nawy poprzecznej i głównej są rozczłonkowane pilastrami. Głowice pilastrów w nawie głównej i poprzecznej są ozdobione dekoracją stiukową kartuszowo-roślinną z główkami aniołków. W prezbiterium głowice pilastrów posiadają dekorację stiukową w formie roccaille’ów (ornament w kształcie stylizowanych muszli i kogucich grzebieni). Ponad pilastrami obiega kościół przełamujące się belkowanie. Sklepienie kościoła jest częściowo kolebkowe z lunetami, a częściowo kolebkowo-krzyżowe.

Centralnym punktem kościoła jest ołtarz główny, znajdujący się w głębokim prezbiterium. Ołtarz jest murowany, pokryty dekoracją ze stiuku i sztucznego marmuru, późnobarokowy ze złoconymi ornamentami rokokowymi, wzniesiony po 1747 a przed 1760 rokiem z fundacji biskupa Wacława Sierakowskiego. Jest wzorowany na ołtarzu głównym Wniebowzięcia Matki Boskiej kościoła paulinów na Jasnej Górze. Ołtarz jest architektoniczny, kulisowy. Na cokole z dwiema bramkami po bokach stoi sześć kolumn dźwigających przerwane belkowanie. W polu głównym znajduje się kopia spalonego w 1968 obrazu przedstawiającego Zaśnięcie i Wniebowzięcie Matki Boskiej. Zasłonę obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej stanowi także kopia XVIII-wiecznego obrazu Wniebowzięcia NMP. Dekoracja plastyczna ołtarza powstała ok. połowy XVIII w.

Między kolumnami ołtarza znajdują się rzeźby rodziców NMP: św. Anny i św. Joachima oraz krewnych: św. Zachariasza i św. Elżbiety oraz małego św. Jan Chrzciciela przy jej nogach. W zwieńczeniu ołtarza przedstawiono Św. Trójcę, gdzie postacie Boga Ojca i Jezusa trzymają koronę, co zapowiada Koronację Matki Boskiej. Neorokokowe, marmuryzowane tabernakulum, wg projektu br. Jana Klimka SJ, zostało wykonane w 1907 roku. Poprzednie, ufundowane w XIX w. przez o. Karola Antoniewicza SJ, znajduje się w Muzeum. Ołtarz główny, po częściowym spaleniu w 1968 roku, został odnowiony w latach 1970—1971. Dębowe stalle w prezbiterium ustawiono w 1929 roku. Wykonali je bracia zakonni: Jan Klimek SJ oraz Aleksy Lizała SJ.

Na ścianach prezbiterium, w dawnych wnękach okiennych z chóru i biblioteki, wystawione są wota dla Matki Bożej Miłosierdzia czczonej w cudownym obrazie. Nad portalami prowadzącymi do zakrystii i kaplicy św. Andrzeja Boboli znajdują się kolejno medaliony biskupów Aleksandra Fredry i Wacława Sierakowskiego. Nowy posoborowy ołtarz został ukończony w 2009 roku. Jest on stylizowany na mensę z XVIII wieku.

Cudowny obraz przedstawiający Zaśnięcie i Wniebowzięcie Matki Boskiej namalowany w pierwszej ćwierci XVI w. na deskach lipowych i jodłowych (205 x 141 cm) techniką temperową, należy do dzieł malarskich z przełomu stylów: późnogotyckiego i wczesno-renesansowego, szkoły małopolskiej. Przedstawia dwie sceny: Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (w dolnej części obrazu) oraz przyjęcia Maryi w niebie przez Chrystusa (górna część).

Powszechna tradycja mówi, że obraz Matki Boskiej szedł z Węgier do Polski nie jedną, ale dwiema drogami: raz przez Przełęcz Dukielską, a drugi przez Pakoszowskie Działy. I rzeczywiście, kapliczki postawione na rzekomych miejscach odpoczynku obrazu wyraźnie zdają się potwierdzać tradycję. Wytyczają dwie różne trasy. Legenda o obrazie starowiejskim – w interpretacji F. Kotuli – zawiera podobne w swej treści wydarzenia zawarte w tzw. dużej legendzie podanej po raz pierwszy przez o. Iwana Czeżowskiego SI w książce pt. „Koronacja cudownego obrazu NMP pod wezwaniem Matki Miłosierdzia w kościele oo. Jezuitów w Starej Wsi pod Brzozowem”, wydanej w roku 1877. Duża legenda autorstwa o. Czeżowskiego należy do tzw. gatunku pobożnych historii. Druga połowa XIX wieku stanowi ważny okres w dziejach kultu obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej. 8 września 1877 roku nuncjusz papieski z Wiednia, arcybiskup Ludwik Jacobini, uroczyście koronował cudowny obraz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Boskiej.

Złotą koronę na dolną scenę obrazu, przedstawiającą Zaśnięcie NMP, wykonał złotnik krakowski, Lewkowicz. W celu upamiętnienia tego doniosłego wydarzenia, w tym samym jeszcze roku, w kościele starowiejskim wmurowano tablicę marmurową. Od tego pamiętnego wydarzenia Matka Boża w cudownym starowiejskim obrazie jest Ozdobą Pogórza, Matką Bożą Starowiejską, Matką Bożą Miłosierdzia. Dekretem papieża Piusa XI z 7 sierpnia 1927 r. starowiejskie sanktuarium otrzymało godność „bazyliki mniejszej”. W drugiej połowie XX wieku, kiedy przez Polskę przeszła fala podpalaczy zabytkowych świątyń i obrazów, zbrodnicza ręka nie ominęła również Starej Wsi. 6 grudnia 1968 r. o godzinie 5 rano w zagadkowych okolicznościach spłonął cudowny znak kultu Maryjnego i pomnik kultury polskiej z przełomu XV i XVI wieku.

Wiernego odtworzenia obrazu ze Starej Wsi podjęła się Maria Niedzielska z Krakowa. 10 września 1972 r. kopię obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej koronował powtórnie prymas Polski, kardynał Stefan Wyszyński, w asyście biskupów przemyskich: Igna­cego Tokarczuka, Stanisława Jakiela, Tadeusza Błaszkiewicza oraz biskupa opolskiego Wyciska. Na uroczystości obecna była autorka kopii cudownego obrazu. We wrześniu 1978 r., w setną rocznicę koronacji, uroczystą Mszę przed cudownym obrazem odprawił metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła – późniejszy papież Jan Paweł II.

Do starowiejskiego sanktuarium pielgrzymowali także: prymas Polski August kardynał Hlond, Adam kardynał Sapieha, prymas Polski Józef kardynał Glemp, Franciszek kardynał Macharski, arcybiskupi: Eugeniusz Baziak, Adam Kozłowiecki, Jerzy Ablewicz, Bronisław Dąbrowski. 29 maja 1938 r. przybył tutaj 2. Pułk Strzelców Podhalańskich z Sanoka pod dowództwem pułkownika Zygmunta Csadka złożył przed cudownym wizerunkiem uroczyste ślubowanie oraz dziękczynne wotum w postaci złotego ryngrafu.

Wśród wielu pielgrzymek zbiorowych tradycyjnie już wędrują do Starej Wsi wierni z Humennego na Słowacji oraz mieszkańcy podrzeszowskiego Tyczyna – ci ostatni na odpust 8 września 2002 r. przybyli po raz 275.

Po prawej stronie ołtarza głównego znajduje się portal prowadzący do kaplicy św. Andrzeja Boboli. Jej przebudowa miała miejsce w 1909 roku według planów architekta Stanisława Krzyżanowskiego z XVIII-wiecznego skarbca popaulińskiego. Dekorację stiukową kaplicy, ze scenami z życia św. Andrzeja Boboli, wykonał sztukator Stanisław Piątkiewicz w 1910 roku. Na ścianie ołtarzowej znajduje się wizja św. Andrzeja, któremu ukazał się Chrystus z krzyżem na obłoku w otoczeniu aniołów. W tle umieszczono po prawej stronie wizerunek sanktuarium maryjnego w Starej Wsi, a po lewej stronie pamiątkowy słup i kapliczkę w miejscu męczeństwa na rynku w Janowie Poleskim.

Kaplica św. Andrzeja Boboli SJ Pozostałe sceny przedstawiają Andrzeja Bobolę, otrzymującego palmę męczeństwa od dzieciątka Jezus, męczonego przez kozaków w Mohilnie koło Janowa i w samym Janowie Poleskim 16 maja 1657 roku, a także wizerunek świętego w otoczeniu aniołów z symbolami męczeństwa i herbami Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz herbem Bobolów – Leliwa.

W Polsce jest kilkanaście kościołów i kaplic pod wezwaniem św. Andrzeja Boboli, jednak kaplica starowiejska jest wyjątkowa, jako wczesny przejaw kultu tego jezuickiego świętego, który osiągnął swój szczyt dopiero w 1938 roku, kiedy to miała miejsce jego kanonizacja.

Warto w tym miejscu przypomnieć tradycję, według której o. Józefowi Sacherowi SJ miał się ukazać w Starej Wsi bł. Andrzej Bobola w 1834 roku, w sali nad kaplicą, gdzie znajdowała się w XVIII w. biblioteka paulińska.

Przy południowej ścianie transeptu znajduje się ołtarz św. Michała Archanioła. Bliźniaczy ołtarz znajduje się przy ścianie północnej. Oba te ołtarze są najokazalsze, zaraz po ołtarzu głównym. Posiadają wysokie cokoły oraz wsparte na nich parami kolumny i filary dźwigające, przełamane belkowanie.Wykonane są one w stylu późnobarokowym ze złoconymi ornamentami rokokowymi, a powstały ok. roku 1760 ze sztucznego marmuru i stiuku.

XVIII wieczny obraz ołtarzowy przedstawia św. Michała archanioła w otoczeniu wojska anielskiego. W górnej partii obrazu namalowany jest symbol Opatrzności Bożej. Zarówno ten, jak i wszystkie inne obrazy (za wyjątkiem wspomnianego wcześniej obrazu św. Franciszka Ksawerego) w ołtarzach bocznych, został wykonany przez Karola Prevo w Mediolanie, a sprowadzony do Polski ok. 1760 roku przez biskupa Sierakowskiego. Po obu stronach obrazu przedstawieni są święci Archaniołowie Rafał i Gabriel, zaś w zwieńczeniu ołtarza znajdują się rzeźby aniołów pochodzące prawdopodobnie także z kręgu rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego.

W obu nawach bocznych znajdują się cztery ołtarze, a także sześć konfesjonałów rokokowych wykonanych prawdopodobnie przez rzemieślników jezuickich z Krosna. Dekoracja rzeźbiarska tych ołtarzy pochodzi również z kręgu wrocławskiego rzeźbiarza Urbańskiego. Ołtarze te, podobnie jak ołtarz główny, fundowane były przez biskupa przemyskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego.

Po prawej stronie od prezbiterium jest ołtarz św. Krzyża. W XVIII w. był tu prawdopodobnie ołtarz św. Jana Nepomucena, czego pamiątką może być figura wstawiona we wnękę pierwszego filaru z tego okresu. W 1834 roku umieszczono nad tym ołtarzem sprowadzony z Wiednia krucyfiks z rzeźbionymi promieniami.

W 1934 roku krucyfiks rekonstruował rzeźbiarz Krygowski z Błażowej. Na ołtarzu umieszczone są dwa relikwiarze męczenników Maksymiliana i Mauryna oraz wykonana w 1965 roku kopia obrazu Matki Boskiej Bolesnej o. Antoniego Reichenberga SJ – oryginał znajduje się w kolegium.

Kaplica przy prawym ramieniu nawy poprzecznej poświęcona jest misjonarzowi jezuickiemu św. Franciszkowi Ksaweremu. Przemalowany w XIX w. obraz świętego (przedstawionego w paulińskim habicie) jest sprzed 1728 roku. Metalową, pozłacaną sukienkę na obraz sprawiono w 1873 roku. Dekorację rzeźbiarską po bokach ołtarza stanowią XIX-wieczne figury świętych jezuickich Stanisława Kostki i Andrzeja Boboli. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się figura św. Ignacego Loyoli, założyciela Towarzystwa Jezusowego.

W nawie południowej, po prawej stronie ołtarza Michała Archanioła znajduje się ołtarz św. Kazimierza z obrazem świętego adorującego Matkę Boską z Dzieciątkiem. Aniołek trzyma trój-kwietną lilię – atrybut świętego, który bardzo wysoko cenił sobie czystość i miał szczególne nabożeństwo do Matki Boskiej.

Po obu stronach obrazu znajdują się rzeźby: św. Leopolda i św. Floriana, a w zwieńczeniu ołtarza aniołowie. Co łączy obu tych świętych? Św. Florian i św. Kazimierz są patronami Polski. Wspólnym mianownikiem był dla nich udział w wyprawach wojskowych oraz austriackie powiązania: św. Florian był dowódcą rzymskim w Noricum (obecnie Austria), zaś św. Leopold był margrabią austriackim. Św. Kazimierz był synem Elżbiety Rakuszanki i wnukiem władcy Austrii.

Kolejny ołtarz w nawie bocznej jest poświęcony św. Rozalii. Święta ta została przedstawiona na obrazie, jako młoda pustelnica trzymająca w rękach krucyfiks. Modli się ona na osobności. Po dwóch stronach obrazu znajdują się rzeźby św. Sebastiana i św. Rocha.

Sens przedstawienia tych świętych razem w jednym ołtarzu jest jasny, gdy weźmie się pod uwagę poniższe fakty. Przyniesienie relikwii św. Rozalii do Palermo w XVII w. uśmierzyło grasującą w tym mieście epidemię. Św. Roch uzdrawiał chorych dotkniętych epidemią. Uchodzi on również za opiekuna zwierząt domowych. Św. Sebastian, męczennik rzymski, uważany był za orędownika w czasach zarazy.

Najbliższym wejściu do kościoła w nawie północnej jest ołtarz św. Tekli. Święta ta została przedstawiona na obrazie jako młoda kobieta trzymająca w wyciągniętej do góry prawej ręce krucyfiks. W jej lewej ręce jest palma, gdyż jak podaje tradycją, była pierwszą męczennicą i uczennicą św. Pawła. Nad głową św. Tekli unosi się aniołek z wieńcem.

Jest ona czczona jako orędowniczka w czasach zarazy i pożarów. Imię jej występuje w litanii za konających. Po bokach obrazu znajdują się rzeźby św. Barbary, patronki dobrej śmierci i chroniącej od nagłej śmierci oraz św. Łucji, także dziewicy i męczennicy, patronki chorych na oczy. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się rzeźba św. Onufrego na tle luster. Święty był pustelnikiem żyjącym na przełomie IV i V w. w Tebach i według legendy miał otrzymać komunię z rąk anielskich. Jest on patronem tkaczy. Ideą przewodnią ołtarza jest łaska dobrej śmierci.

Idąc nawą w stronę prezbiterium po prawej stronie mijamy ołtarz św. Augustyna. Obraz ukazuje nam świętego biskupa Hippony w stroju pontyfikalnym, siedzącego przy stole, na którym rozłożona jest otwarta księga (symbol nauki i reguły; paulinom nadano regułę autorstwa świętego w 1308 r.). Biskup trzyma w prawej ręce pióro, a w lewej ręce płonące serce. U stóp św. Augustyna przedstawiony jest Arystoteles (symbol zwyciężonej filozofii pogańskiej) i demony (symbol zwalczonej herezji). Wokół doktora Kościoła unoszą się aniołki.

Po obu stronach obrazu znajdują się rzeźby świętych średniowiecznych doktorów Kościoła: Bonawentury – franciszkanina i Tomasza z Akwinu – dominikanina. W zwieńczeniu ołtarza znajdują się rzeźby aniołów.

Wychodzimy z nawy bocznej do transeptu. Północną ścianę nawy poprzecznej zamyka ołtarz św. Pawła Pustelnika. Obraz ukazuje nam śmierć św. Pawła z Teb podtrzymywanego przez anioła. Miał on umrzeć w 341 roku jako 113-letni starzec. Św. Paweł jest patronem zakonu paulinów, który powstał w 1215 roku.

W zwieńczeniu ołtarza jest przedstawiony św. Paweł unoszony przez anioły. Po obu stronach obrazu mamy rzeźby św. Antoniego Pustelnika (za życia odwiedził św. Pawła na pustyni egipskiej, a po jego śmierci pochował go z pomocą dwóch lwów) i św. Hieronima (autora dziejów św. Pawła Tebańskiego). Obraz Serca Jezusa, namalowany przez br. Ksapra Pietrzyka SJ, został umieszczony nad mensą ołtarzową w neorokokowej ramie pod koniec XIX w.

Po lewej stronie ołtarza Pawła pustelnika znajduje się kaplica bliźniacza do tej poświęconej św. Franciszkowi Ksaweremu. Patronuje jej św. Józef Oblubieniec NMP. W ołtarzu znajduje się XVIII-wieczny obraz przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem. Po obu stronach obrazu mamy rzeźby patriarchy Abrahama i króla Dawida, dwóch przodków występujących w rodowodzie Jezusa.

W tym zestawieniu nie jest zbyt zrozumiałe umieszczenie w zwieńczeniu ołtarza rzeźby św. Stanisława ze Szczepanowa. Ciekawa jest zachodząca zbieżność miejsc w paulińskich kościołach. W tym samym mniej więcej miejscu, w kościele Na Skałce znajduje się ołtarz tegoż świętego.

Opuszczając kaplicę św. Józefa, kierując się ku nawie głównej, mamy po lewej stronie ołtarz św. Teofila. Prawdopodobnie w XVIII w. znajdował się w tym miejscu ołtarz św. Walentego, czego pamiątką może być figura wstawiona we wnękę filaru za amboną z tego okresu. W 1834 roku umieszczono w ołtarzu tym obraz św. Ignacego Loyoli, a później zabrano na inne miejsce.

Obecnie nad mensą ołtarza znajduje się mały obraz św. Stanisława Kostki namalowany przez Annę Szymborską w 1965 roku, a jeszcze wyżej znajduje się współczesny obraz Miłosierdzia Bożego.

Portal po lewej stronie ołtarza prowadzi nas do XVIII-wiecznej zakrystii, znajdującej się na północ od prezbiterium. Przedłużono ją w 1895 roku o jedno przęsło ku wschodowi, według planów architekta Stanisława Krzyżanowskiego. Ściany zakrystii zdobi późnobarokowa polichromia z ok. 1760 roku. Nicią przewodnią, jak nam się wydaje, wiążącą przedstawione malarsko dwie sceny ze Starego Testamentu i dwie sceny z Nowego Testamentu jest figura Eucharystii – chleb.

W zakrystii znajduje się rokokowy ołtarz XVIII-wieczny ze współczesnym jemu obrazem przedstawiającym Chrystusa na krzyżu i stojącymi obok Matką Boską, św. Janem Ewangelistą i św. Marią Magdaleną. Umeblowanie zakrystii stanowią XVIII-wieczne rokokowe dwie szafy oraz lawaterz z odlewem cynowym Chrystusa Boleściwego i rzeźbą Gołębicy — Ducha Św. w zwieńczeniu.

Ponad zakrystią kiedyś znajdowało się oratorium paulinów, obecnie jest tam kaplica domowa, zwana „nowicjacką”. Poniżej zdjęcia polichromii na ścianach zakrystii: