Początki Starej Wsi sięgają roku 1359, kiedy to król Kazimierz Wielki nadał akt lokacyjny dla osady leżącej nad rzeką Stobnica. Historiografowie wskazują pierwotną nazwę wsi jako Brzozów. W 1384 roku wieś ta oraz pobliski Domaradz przekazano jako ofiarę biskupom przemyskim. W tym samym czasie na południe od wsi założono miasto, które posiadało taką samą nazwę. Do lokalizacji miasta przyczyniły się częste wylewy rzeki , dlatego wybrano wzgórze posiadające również lepsze warunki obronne. Wkrótce miasto stało się siedzibą tzw. klucza biskupiego, a dla określania wsi zaczęto używać nazwy Stara Wieś. Pierwszy dokument potwierdzający zmianę nazwy jest datowany na 1460 rok.
W 1896 r. poeta Mirandola Pik wraz z matką zakontraktował w okolicy teren pod eksploatacji ropy naftowej, ale do realizacji wydobycia nie doszło. Na położonym na wschód od wsi wzgórzu Parnas znajdują się zaczopowane odwierty, z dwóch wydobywa się gaz, który spala się od razu po ujściu z czopa. W południowej części Starej Wsi znajduje się dom generalny Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP. W północnej części Starej Wsi znajduje się Kolegium Ojców Jezuitów i Nowicjat Towarzystwa Jezusowego Prowincji Polski Południowej.
Zapiski z połowy XV wieku wspominają o parafii w Starej Wsi. W następnych latach kościół w Starej Wsi stał się filialnym dla parafii w Brzozowie i pozostawał nim aż do XIX wieku. Z kronik wiadomo, że w II połowie XVII wieku tutejszy kościół był zbudowany z drewna i posiadał w wyposażeniu trzy ołtarze. W 1698 roku wybudowano obecny kościół i prawdopodobnie do niego przeniesiono wyposażenie starszej świątyni.
Z zachowanych zapisów wiadomo, że pod koniec 1726 r. ks. Franciszek Goźliński, proboszcz brzozowski i kanonik przemyski podjął zobowiązanie przekazania 80 tysięcy złotych polskich biskupowi Aleksandrowi Fredrze na cele rozbudowy kościoła w Starej Wsi. Biskup zwrócił się do Ojca Konstantego Moszyńskiego, prowincjała Paulinów na Jasnej Górze z propozycją sprowadzenia Paulinów do Starej Wsi, gdzie za przekazane środki rozpoczęłoby budowę nowej świątyni i klasztoru. W związku z tym podpisano dwie umowy datowane na 29 stycznia 1728 roku i 22 sierpnia 1728 roku, jako fundatorzy inwestycji występują zarówno biskup Fredro jak i ksiądz Goźliński (za wikipedia.org).
Paulini w Starej Wsi
Na przełomie 1726 i 1727 roku Franciszek Goźliński, proboszcz brzozowski, samorzutnie zobowiązał się przekazać bp Aleksandrowi Antoniemu Fredrze pieniądze, z przeznaczeniem na uświetnienie kościoła starowiejskiego. Wtedy to hierarcha zwrócił się do przełożonego Prowincji Polskiej Towarzystwa Jezusowego o. Marcina Trąmpczyńskiego SJ z propozycją nowej fundacji w Starej Wsi, to znaczy budowy nowego kościoła i kolegium jezuickiego, obiecując wsparcie dzieła z własnej kasy. O. Marcin Trąmpczyński SJ chciał ofiarowaną sumę wydać na któreś z pobliskich kolegiów, na co biskup nie wyraził zgody. Następnie zwrócił się on do prowincjała na Jasnej Górze o. Konstantego Moszyńskiego OSPPE z propozycją budowy nowego kościoła wraz z klasztorem w Starej Wsi.
Paulinom oddano w opiekę znajdującą się w drewnianym kościółku ikonę Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Boskiej w Starej Wsi pod Brzozowem . Nadto ofiarowano paulinom sołectwo starowiejskie, zwane później folwarkiem paulińskim. Biskup zobowiązał się do wybudowania własnym kosztem kościoła i klasztoru murowanego, wyposażenia jego wnętrza: ołtarzy, ambony, stall, organów, dzwonów, sprzętu kościelnego, książek do chóru i biblioteki. W 1731 roku biskup Fredro zapisał paulinom starowiejskim dodatkowo swoje dziedziczne dobra: Żarnowiec i Długie.
Pierwsi paulini przybyli do Brzozowa w 1728 roku i przejęli kościół pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Boskiej w Starej Wsi. Początkowo mieli oni rezydencję, a od 1731 roku konwent. Wtedy zaczęli posługiwać się pieczęcią z wyobrażeniem Wniebowzięcia NMP. W roku 1766 otworzyli w Starej Wsi swój nowicjat.
Budowa nowej świątyni
Prace nad budową świątyni, po wielu burzliwych dyskusjach pomiędzy Paulinami a biskupem Fredrą, rozpoczęto w roku 1730. Niedługo po śmierci biskupa Fredry, protektora budowy, wikarzy brzozowscy wraz z kapitułą kolegiacką wystąpili przeciw Paulinom. Spór o sprawy materialne i obowiązki duszpasterskie ciągnął się kilkanaście lat i został zakończony dopiero ugodą w 1746 roku. Śmierć fundatora przeciągnęła budowę z powodu braku funduszy. Dopiero bp Wacław Sierakowski zainteresował się fundacją swego poprzednika i doprowadził ją do końca. W roku 1747 spotykamy wzmiankę, że bp Sierakowski zobowiązał się ufundować ołtarz wielki Matki Boskiej.
2 lipca 1760 roku nowy kościół został konsekrowany przez biskupa przemyskiego Wacława H. Sierakowskiego. Kościół otrzymał wezwanie Wniebowzięcia NMP. Obecny kościół starowiejski, trzeci z kolei, jest dziełem z epoki saskiej: kamień węgielny został położony za panowania Augusta II w 1730 roku. Konsekracja kościoła nastąpiła w 1760 roku za panowania Augusta III Sasa.
Pod opieką Jezuitów
Tym samym kościół, klasztor i folwark pauliński przeszły na własność funduszu religijnego. W latach 1786-1821 administratorem kapelanii starowiejskiej został proboszcz z Brzozowa. Raz na miesiąc w kościele starowiejskim Msze Św. odprawiał proboszcz lub któryś z wikarych brzozowskich. 18 września 1821 roku cesarz Franciszek I, na prośbę biskupa przemyskiego Antoniego Gołaszewskiego, pozwolił oddać klasztor z przeznaczeniem na nowicjat i dom dla emerytów jezuitom, którzy przybyli do Galicji z Białorusi w 1820 roku, po dekrecie wysiedleńczym Aleksandra I. Tak to spełniły się słowa, które w sposób cudowny padły z ust św. Franciszka Ksawerego. Ten jezuicki święty, w chwili gdy paulini chcieli zabrać jego obraz ze sobą, odezwał się stwierdzając: Czekam tu na moich współbraci, którzy wnet przybędą.
W latach 1821-1848 jezuici obsługiwali kościół starowiejski. W 1848 roku wybuchła Wiosna Ludów, m. in. jezuitom przypisywano współudział w ruchach wyzwoleńczych i społecznych. W związku z tym cesarz austriacki Ferdynand I podpisał dekret banicyjny skazujący wszystkich jezuitów na opuszczenie monarchii. Od lipca 1848 do czerwca 1852 kościół starowiejski znów obsługiwali księża z Brzozowa.
W 1852 roku cesarz Franciszek Józef I przywrócił jezuitów w Austrii. W tym samym roku rząd oddał jezuitom kościół i klasztor w Starej Wsi. W tym samym roku biskup przemyski Franciszek Ksawery Berszten Wierzchlejski, za zgodą brzozowskiego proboszcza Antoniego Załuskiego, założył w Starej Wsi oddzielną parafię. Od 1852 roku do dziś kościół parafialny w Starej Wsi jest obsługiwany przez jezuitów.
Historia kultu
Pierwsze zapisane w niej fakty dotyczące obrazu są bardzo smutne, bo w 1644 roku dwaj odstępcy z zakonu karmelitańskiego odarli obraz Panny Najświętszej, zabierając koronę srebrno-złocistą i srebrną świecę. Na początku drugiej połowy XVII w. kozacy zrabowali srebrne wota zawieszone przed ikoną Matki Bożej. Książka zawierająca opisy cudów również została wtedy spalona.
W 1675 roku nałożono na obraz zachowaną do dzisiaj sukienkę ze złotymi kwiatami, jak opisują ją najstarsze pewne źródła. Szczególnie uroczyście w kościele starowiejskim obchodzono święta maryjne: Nawiedzenia, Matki Boskiej Szkaplerznej oraz Wniebowzięcia NMP. Najbardziej jednak uroczyście obchodzono święto Narodzenia NMP.
Wiek XVIII
W czasach saskich (1697—1763) nastąpił znaczny wzrost kultu obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej. Przyczynił się do tego przede wszystkim biskup przemyski Aleksander Fredro i sprowadzeni przez niego paulini. Mamy zachowane także wiadomości z czasów poprzedzających ten wybuch kultu. Oto niektóre fakty:
W 1709 roku franciszkanie z Krosna podczas odpustu na święto Narodzenia NMP ofiarowali w imieniu miasta Krosna wielkie wotum srebrne. W 1720 roku dzwonnik farny wypiekł na odpust 6000 komunikantów. W 1723 roku biskup Jan Krzysztof Szembek, podczas wizytacji kościoła starowiejskiego, ofiarował wielkie srebrne wotum.
Jego następcy, wspomniany Aleksander Fredro oraz Wacław Sierakowski również hojnie obdarzyli kościół starowiejski. Nie sposób pisać o wotach, których spisy są zachowane, składanych przez szlachtę, mieszczan i chłopów. W dniu konsekracji nowej świątyni (2 VII 1760 r.) cudowny obraz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Boskiej został uroczyście przeniesiony do obecnego kościoła.
Przez 58 lat (1728—1786) swojego pobytu w Starej Wsi paulini godnie propagowali kult maryjny. Warto dodać, że w 1728 roku wydano, dziś już zupełnie unikatowy, miedzioryt z przedstawieniem obrazu i następującym podpisem: Ozdoba Podgórza. Matka Boska w Starej Wsi pod Brzozowem cudowna. Pod strażą OO. Paulinów fundowanych przez J. W. Fredrę i Przew. Goźlińskiego Kan. Przem. i Prób. Brzóz, od 1728 r.
W 1728 r. wykonano kopię obrazu Matki Boskiej, która obecnie znajduje się w Skarbcu w Starej Wsi.
Wiek XIX
Za pierwszego pobytu jezuitów w Starej Wsi (1821—1848) kult maryjny był propagowany dość skromnie. Należy wspomnieć odpust na uroczystość Wniebowzięcia NMP w 1835 roku, gdy sumę pontyfikalną celebrował biskup Michał Korczyński.
W kościele starowiejskim zaczęto odprawiać nabożeństwa majowe bardzo wcześnie, bo po 1840 roku. Od 1852 roku rozpoczyna się drugi pobyt jezuitów w Starej Wsi trwający do chwili obecnej. Druga połowa XIX wieku stanowi okres szczytowy w dziejach kultu Matki Boskiej Starowiejskiej.
Założono wtedy m. in. bractwa: Niepokalanego Serca Marii (1859), Św. Rodziny (1893) i Arcybractwo Różańca Świętego (1893). W 1892 roku powstała w Starej Wsi Kongregacja Mariańska dla ziemian, a w 1893 roku dla ziemianek.
Koronacja obrazu
Koronatorem był arcybiskup Ludwik Jacobini, nuncjusz apostolski z Wiednia, jako legat papieża Piusa IX. Złotą koronę na głowę Matki Boskiej z dolnej sceny obrazu Zaśnięcia NMP wykonał złotnikkrakowski Lewkowicz. W uroczystości wzięło udział kilku biskupów różnych obrządków, kler, szlachta i lud.
Na pamiątkę tej uroczystości wmurowano w kościele starowiejskim w 1877 roku tablicę marmurową ze zwięzłym opisem wydarzenia. Koronacja obrazu miała wielkie znaczenie dla popularyzacji sanktuarium maryjnego w Starej Wsi, zwiększenia się ilości pielgrzymek i rozwoju kultu.
W 1900 roku o. Ignacy Mellin SJ zorganizował jeszcze dwie uroczystości: 22 kwietnia założył złotą sukienkę Matce Boskiej z górnej sceny obrazu Wniebowzięcia, a 24 czerwca założył złotą sukienkę Panu Jezusowi, również z górnej sceny obrazu. Obie sukienki wykonał złotnik krakowski Władysław Wojciechowski.
Wiek XX
Nabożeństwa przed cudownym obrazem miały specjalną oprawę muzyczną. 26 II 1926 roku spotykamy wzmiankę, że ikonę odsłonięto przy potrójnym dźwięku tradycyjnych trąb i bębnów.
8 września 1927 roku obchodzono uroczyście 50. rocznicę koronacji obrazu. W uroczystości wzięło udział ponad 100 000 ludzi. Podczas uroczystości ogłoszono dokument papieża Piusa XI z dnia 7 VIII 1927 roku nadający kościołowi pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP w Starej Wsi tytuł bazyliki mniejszej.
Spalenie obrazu
Wielce tragicznym wydarzeniem w dziejach kultu Matki Boskiej w Starej Wsi było spalenie cudownego obrazu Zaśnięcia i Wniebowzięcia NMP. Wydarzenia te miały miejsce nad ranem 6 grudnia 1968 roku. Komuniści chcieli zniszczyć kult maryjny oraz zemścić się na jezuitach, którzy nie byli im ulegli.
Całość staranie zaplanowano i przeprowadzono używając napalmu. Od początku śledztwa prokuratorzy fałszując fakty, kierowali podejrzenia na samych jezuitów, którzy mieliby przez zaniedbanie lub celowo dla rozgłosu podpalić obraz. Uległ zniszczeniu przedmiot kultu, pomnik kultury polskiej a zarazem dzieło sztuki malarskiej wysokiej klasy z początku XVI wieku.
Pożar w starowiejskim sanktuarium nie był odosobnionym wypadkiem. Z „niewyjaśnionych przyczyn” spłonęło wiele kościołów lub wnętrz kościelnych na terenie całego kraju. Podpalenia były powiem jednym z elementów bezkompromisowej walki komunizmu z Kościołem. W samej tylko diecezji przemyskiej odnotowano kilkadziesiąt podpaleń i pożarów.
Pożar obrazu matki Bożej w Starej Wsi był poprzedzony serią pozorowanych włamań i grabieży świątyni. Mieszkańcy Starej Wsi wspominają o mężczyznach interesujących się obrazem pod koniec lat 60., – jego zabezpieczeniami, dojściem, ruchem wiernych… Uwagi parafian nie ubiegły również krzątające się wokół świątyni po zmroku sylwetki. Nikt jednak wtedy nie mógł przewidzieć następstwa tych incydentów.
Na podstawie relacji naocznych świadków, zebranych przez o. Kazimierza Kucharskiego SI zostały odtworzone chwile poprzedzające pożar oraz jego przebieg.
Wieczorem, 5 grudnia około 19:00 zamknięto kościół oraz wyłączono zasilanie elektryczne jak wspomina br. Stanisław Bąk SI: po roratach zamknąłem kościół /…/ świece gasił tego wieczoru ojciec Jan Przygoda… następnie w towarzystwie ojca Mikulskiego wyłączyłem prąd w całym kościele. Zamknąłem zakrystię a klucze oddałem do pokoju ojca proboszcza.
Tragicznego dnia 6 grudnia 1968, około godz. 4:50 jako pierwszy do kaplicy domowej wszedł brat Wincenty Moszkowicz SI: W kaplicy jeszcze nikogo nie było. Poczułem swąd dymu, ale go widać nie było. Byłem przekonany, że to jest po prostu dym z kotłowni… W tym czasie usłyszałem ko kościele stuk podobny do takiego, jak Ignac czyści ruszty. Dziwiło mnie trochę, dlaczego tak wcześnie.
O godzinie 5:00 zadzwoniono na „Anioł Pański”. Idący do kaplicy ojciec rektor Karol Miziniak SI, pierwszy zauważył w oknie kościoła czerwień ognia. Na alarm zbiegi się wszyscy domownicy. Natychmiast zawiadomiono Zawodową Straż Pożarną w Brzozowie.
W pierwszej chwili po wejściu do kościoła wszystko spowijał gęsty i gryzący dym. Proboszcz, o. Jan Przygoda SI zabrał z tabernakulum Najświętszy Sakrament kiedy cały ołtarz stał w ogniu.
Obraz gaszono od strony prezbiterium oraz z przejścia za obrazem. Zabezpieczające obraz grube blachy były rozpalone do pełności. Klerycy zabezpieczeni jedynie mokrymi ręcznikami przykładami do twarzy walczyli z ogniem do czasu przybycia straży pożarnej.
Gdy odsłonięto na bok rozgrzaną potężną blachę zabezpieczającą cudowny obraz od tyłu było już po wszystkim. Zamiast cudownego obrazu – czarna czeluść; w kościele pełno dymu, a w dole miotające światłą latarek i reflektorów…
Zniszczenie obrazu nie przyczyniło się do upadku sanktuarium, lecz przeciwnie, do wzmożenia w nim ruchu. Wydatnie wzrosła liczba pielgrzymek, a obraz odtworzono w postaci kopii.
Rekoronacja obrazu
10 września 1972 roku kopię obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej Matki Miłosierdzia (wiernie odtworzoną przez artystkę i konserwatorkę Marię Niedzielską na deskach lipowych techniką temperową w skali 1:1 do nieistniejącego oryginału) powtórnie koronował, za pozwoleniem Stolicy Apostolskiej, ocalonymi złotymi koronami z 1877 roku, kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski, w asyście biskupów przemyskich i biskupa opolskiego.
Kult Maryjny dzisiaj
Obecnie w sanktuarium maryjnym w Starej Wsi obchodzone są szczególnie dwie uroczystości: Wniebowzięcia (15 VIII) i Narodzenia NMP (8 IX), podczas których sumy odpustowe celebrują nieraz sami biskupi przemyscy. Liczba pielgrzymów przybywających na odpusty waha się od 7 do 15 tysięcy. W ciągu całego roku sanktuarium nawiedzają mniej i bardziej liczne grupy pielgrzymów. Od XVIII wieku po dziś dzień ewenementem są doroczne pielgrzymki wiernych z Tyczyna koło Rzeszowa.
We wrześniu 1978 r., w setną rocznicę koronacji, uroczystą Mszę Św. przed cudownym obrazem odprawił metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła. Trzydzieści lat od tego wydarzenia, w grudniu 2008 roku Matce Bożej pokłonił się kardynał Stanisław Dziwisz.
Historia wydarzeń
ok. 1525 – W głównym ołtarzu starowiejskiego kościoła został umieszczony dwuscenowy obraz przedstawiający Zaśnięcie i Koronowanie Najświętszej Maryi Panny w niebie, namalowany w latach 1495-1525.
1568 – Za czasów bpa Walentego Herbuta kościół w Starej Wsi otrzymał bliżej nieokreślone wezwanie Najświętszej Maryi Panny.
1690 – Prepozyt kolegiaty brzozowskiej ks. Bartłomiej Misiałowicz rozpoczyna budowę nowego drewnianego kościoła w Starej Wsi.
1728 – Sprowadzenie paulinów do Starej Wsi.
1730 – Rozpoczęcie budowy nowej, murowanej, barokowej świątyni fundacji bpa Aleksandra Antoniego Fredry oraz przyległej do niej jednokondygnacyjnej świątyni.
2 VII 1760 – Biskup Wacław Hieronim Sierakowski konsekruje najokazalszą murowaną świątynię na Ziemi Sanockiej, pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
1782 – Wydanie przez cesarza austriackiego Józefa II dekretu kasującego zakony kontemplacyjne, a w 1786 wydalenie paulinów ze Starej Wsi.
1821 – Staraniem bpa Antoniego Gołaszewskiego zabudowania popaulińskie przypadają jezuitom (wypędzonym z terenów Białej Rusi przez Aleksandra I).
1822 – Otwarcie w kolegium starowiejskim nowicjatu oraz (w 1829 r) studiów filozoficznych.
1835-1837 – Przebudowa kolegium, nadbudowa drugiego piętra.
1843-1845 -Nadbudowa drugiej kondygnacji wież kościelnych.
1864-1866 – Budowa dziedzińca odpustowego i przyległych do murów kaplic.
1873 – Budowa kaplicy odpustowej.
8 IX 1877 – Arcybiskup Ludwik Jacobini, dokonuje koronacji cudownego obrazu Matki Bożej Starowiejskiej (była to pierwsza koronacja na ziemiach polskich w XIX w.)
3 VII 1886 – Pożar kościoła i klasztoru. Spłonęły wieże i dach świątyni oraz drugie piętro kolegium.
1886-1887 – Odbudowa i rozbudowa kolegium, do 1893 zostają ukończone nowe hełmy wież kościoła inspirowane tymi wieńczącymi kościół św. Anny w Krakowie.
1895-1897 – Rozbudowa zakrystii oraz znajdującej się nad nią kaplicy nowicjackiej.
8 X 1899 – Koronacja postaci Jezusa i Matki Bożej w górnej części obrazu przez św. bpa Jana Sebastiana Pelczara.
1900 – Zostają zbudowane nowe schody z tarasem do głównego wejścia świątyni oraz trójdzielna brama prowadząca na dziedziniec.
1909-1910 – Przebudowa skarbca paulińskiego na kaplicę św. Andrzeja Boboli.
7 VIII 1927 – Papież Pius XI (1922-1939) podnosi świątynię starowiejską do rangi Bazyliki Mniejszej.
6 XII 1968 – Podpalenie cudownego obrazu Matki Bożej Starowiejskiej.
1972 – Otwarcie muzeum przy kolegium jezuickim.
10 IX 1972 – Rekoronacja obrazu Matki Bożej Starowiejskiej przez prymasa Stefana kard. Wyszyńskiego i bpa Ignacego Tokarczuka oraz jubileusz 150-lecia pobytu jezuitów w Starej Wsi.
10 IX 1978 – Jubileusz 100-lecia koronacji Obrazu. Uroczystościom przewodzi metropolita krakowski ks. Karol kard. Wojtyła.
1992 – Rozpoczęcie porządkowania i katalogowania zbiorów muzealnych.
2004-2009 – Generalny remont i renowacja wnętrza świątyni.
2005 – Oddanie zwiedzającym nowej ekspozycji muzeum.
